بوت، ستاپ و تنظیمات اصلی بایوس / UEFI مادربرد
مقدمه
هر سیستمی که روشن می‌شود، پیش از اینکه حتی لوگوی ویندوز یا لینوکس روی صفحه دیده شود، توسط یک قطعه نرم‌افزاری-سخت‌افزاری کوچک شروع به کار می‌کند: بایوس (BIOS) یا UEFI.
این بخش، مسئول شناسایی و راه‌اندازی اولیه قطعات، تست سلامتی آنها، و تحویل کنترل به سیستم‌عامل است.
اگر این مرحله به هر دلیلی اشتباه انجام شود یا تنظیمات غیرصحیح اعمال گردد، نتیجه آن می‌تواند از یک کاهش کارایی ساده تا بوت‌نشدن کامل سیستم باشد.
در ایران، تسلط بر تنظیمات BIOS/UEFI اهمیت دوچندان دارد، زیرا:
- بسیاری از مادربردهای وارداتی ممکن است نسخه بایوس قدیمی داشته باشند.
- برخی تنظیمات پیش‌فرض برای شرایط آب‌وهوایی گرم/مرطوب یا استفاده از پاورهای اقتصادی مناسب نیست.
- کاربران حرفه‌ای مثل گیمرها و تدوین‌گران نیاز دارند از نهایت توان سخت‌افزار خود استفاده کنند.
بخش ۱: آشنایی پایه – BIOS و UEFI چه هستند و چه فرقی دارند؟
BIOS مخفف Basic Input/Output System است و از دهه ۱۹۸۰ روی مادربردها استفاده می‌شد.
UEFI (Unified Extensible Firmware Interface) نسل جدید همین مفهوم است که جایگزین BIOS شده.
| ویژگی | BIOS قدیمی | UEFI جدید |
|---|---|---|
| رابط کاربری | متنی و فقط با کیبورد | گرافیکی، پشتیبانی از ماوس |
| محدودیت هارد | حداکثر ۲ ترابایت (M-BR) | بدون محدودیت عملی (GPT) |
| سرعت بوت | کندتر | سریع‌تر (Fast Boot) |
| امکانات امنیتی | محدود | Secure Boot، رمزگذاری پیشرفته |
| سازگاری | همه سیستم‌عامل‌های قدیمی | بیشتر سیستم‌عامل‌های جدید |
کلیدواژه بازار ایران: حتی روی مادربردهای مدرن، مردم هنوز می‌گویند “بایوس” ولی تقریباً همه محصولات امروز از UEFI استفاده می‌کنند.
بخش ۲: فرآیند بوت از لحظه روشن‌شدن تا ورود به سیستم‌عامل
۱. POST (Power-On Self Test) – تست‌های اولیه سخت‌افزار (RAM، CPU، GPU).
- شناسایی حافظه‌های ذخیره‌سازی و تعیین دستگاه بوت.
- لود کردن فایل بوت سیستم‌عامل (Bootloader).
- تحویل کنترل به سیستم‌عامل.
عیب‌یابی مهم: اگر سیستم در مرحله POST گیر کند یا بوق خطا بدهد، مشکل سخت‌افزاری یا تنظیمات نادرست بایوس است.
بخش ۳: نحوه ورود به بایوس/UEFI
- سیستم را روشن کنید و بلافاصله کلیدهای زیر را تکراراً فشار دهید:
- ASUS: Del یا F2
- MSI: Del
- Gigabyte: Del
- ASRock: F2 یا Del
- در لپ‌تاپ‌ها:
- Lenovo: F1 یا کلید مخصوص NOVO
- HP: Esc سپس F10
- Dell: F2
نکته ایرانی: در سیستم‌هایی که Fast Boot فعال است، ورود به بایوس مشکل می‌شود. از منوی ویندوز ۱۰/۱۱ → Settings → Recovery → Advanced Startup → UEFI Firmware Settings استفاده کنید.
بخش ۴: آشنایی با منوهای اصلی UEFI
منوها در برندهای مختلف کمی فرق دارند اما چهار بخش اصلی همیشه وجود دارد:
- Main/Information – نمایش مشخصات سخت‌افزار (مدل CPU، ظرفیت RAM، نسخه بایوس).
- Advanced/OC (Overclock) – تنظیمات فنی پردازنده، رم، و ذخیره‌سازی.
- Boot – ترتیب بوت، حالت امنیتی، حالت Legacy/UEFI.
- Hardware Monitor/Fan Control – مانیتورینگ دما، ولتاژ و کنترل فن‌ها.
بخش ۵: پیکربندی حیاتی بایوس بعد از اسمبل
۵.۱ تاریخ و ساعت
- اهمیت: هماهنگی آپدیت‌ها، عدم بروز خطا در نرم‌افزارها، امنیت شبکه.
- مشکل رایج ایران: خرابی باتری CMOS → ساعت بعد از خاموش‌شدن ریست می‌شود.
۵.۲ شناسایی کامل قطعات
در صفحه اطلاعات اصلی چک کنید:
✔ مدل دقیق CPU
✔ ظرفیت و فرکانس RAM
✔ همه هاردها یا SSDها
بخش ۶: تنظیمات بوت (Boot Configuration)
| گزینه | توضیح | توصیه |
|---|---|---|
| Boot Priority | انتخاب دستگاه بوت اول | نصب سیستم‌عامل → USB اول |
| Boot Mode | UEFI یا Legacy | برای هارد GPT حتماً UEFI |
| Secure Boot | جلوگیری از لود نرم‌افزار ناشناخته | برای نصب ویندوز غیر رسمی خاموش کنید |
| Fast Boot | کم کردن زمان چک اولیه | در عیب‌یابی خاموش کنید |
نمونه: نصب ویندوز ۱۱ روی مادربرد جدید MSI → Boot Mode = UEFI، Secure Boot موقتاً خاموش.
بخش ۷: پیکربندی رم – XMP/DOCP
- پیش‌فرض مادربردها، رم را روی سرعت JEDEC پایین (مثلاً 2133MHz) اجرا می‌کنند.
- XMP (Intel) یا DOCP (AMD) پروفایل زمان‌بندی و ولتاژ مناسب برای سرعت اسمی رم را فعال می‌کند.
مراحل:
- بروید به تب OC یا AI Tweaker.
- XMP Profile 1 را انتخاب کنید.
- ذخیره و خروج.
هشدار برای ایران: پاور ضعیف + فعال‌کردن XMP = احتمال خاموشی ناگهانی.
بخش ۸: تنظیمات CPU در بایوس
- Hyper-Threading (Intel) / SMT (AMD): فعال برای عملکرد چندوظیفگی.
- Intel VT-x / AMD-V: برای اجرای ماشین مجازی.
- C-States: مدیریت انرژی، اگر کاربر رندر/گیم هستید، می‌توانید غیر فعال کنید.
بخش ۹: مدیریت حرارت و فن‌ها
پروفایل‌های آماده:
- Silent: کم‌صدا، مناسب ادارات
- Standard: تعادل صدا/خنک‌کننده
- Performance: بالاترین خنک‌کنندگی
نکته دمایی ایران
مناطق گرمسیری مثل اهواز → حتماً پروفایل Performance یا تنظیم Custom Fan Curve فعال شود.
بخش ۱۰: تنظیمات ذخیره‌سازی
- AHCI: بهترین انتخاب برای SSD و HDD معمولی.
- RAID: برای اتصال چند دیسک.
- NVMe Configuration: برای SSDهای سریع.
بخش ۱۱: امکانات امنیتی
- BIOS Password: جلوگیری از دسترسی غیرمجاز.
- Secure Boot: امنیت بوت سیستم‌عامل.
- TPM: لازم برای ویندوز ۱۱.
بخش ۱۲: امکانات پیشرفته (Advanced)
۱۲.۱ اورکلاک (Overclocking)
افزایش فرکانس CPU/RAM برای کارایی بیشتر. نیازمند:
- کولینگ قوی
- پاور با کیفیت
- تست پایداری
۱۲.۲ آندرولت (Undervolting)
کاهش ولتاژ برای دمای کمتر، محبوب بین لپ‌تاپ‌داران.
۱۲.۳ BIOS Flashback
آپدیت بایوس بدون CPU/RAM؛ مفید هنگام ارتقاء.
بخش ۱۳: مشکلات رایج و راه‌حل‌ها
| مشکل | علت | راه‌حل |
|---|---|---|
| بوت نشدن از USB | اشتباه در Boot Mode | تطبیق UEFI/Legacy |
| ریست تنظیمات | باتری CMOS ضعیف | تعویض CR2032 |
| بوق‌های متوالی | خطای RAM یا GPU | تست قطعات |
بخش ۱۴: چک‌لیست نهایی ستاپ
✔ تاریخ و ساعت صحیح
✔ شناسایی تمام قطعات
✔ فعال بودن XMP/DOCP
✔ دمای CPU در بیکاری زیر ۵۰°
✔ بوت اول روی دیسک صحیح
✔ ذخیره تغییرات
بخش ۱۵: راهنمای برند به برند
۱۵.۱ ASUS
- ورود: Del یا F2
- منوی AI Tweaker برای اورکلاک
- بخش Q-Fan Control برای فن
۱۵.۲ MSI
- رابط گرافیکی EZ Mode / Advanced Mode
- OC tab برای فرکانس
- M-Flash برای آپدیت
۱۵.۳ Gigabyte
- دو حالت Easy Mode و Classic
- Smart Fan 5 سیستم فن پیشرفته
۱۵.۴ ASRock
- OC Tweaker
- Instant Flash
بخش ۱۶: سناریوهای واقعی در ایران
سناریو ۱: نصب SSD NVMe روی سیستم قدیمی
- تغییر Boot Mode به UEFI
- نصب ویندوز روی GPT
سناریو ۲: مشکل ریست تنظیم‌ها بعد از هر خاموشی
- تعویض باتری CMOS
- ذخیره پروفایل بایوس
بخش ۱۷: پرسش‌های متداول
س: بایوس را آپدیت کنم یا نه؟
ج: اگر مشکل خاص ندارید، ضرورتی ندارد مگر برای پشتیبانی از سخت‌افزار جدید.
س: آیا ممکن است با تغییر بایوس سیستم خراب شود؟
ج: بله، مخصوصاً با دستکاری ولتاژ یا آپدیت نادرست.
بخش ۱۸: نکات طلایی
- همیشه قبل از تغییر، تنظیمات پیش‌فرض را یادداشت کنید.
- در ایران، به دلیل قطع برق، استفاده از UPS هنگام آپدیت بایوس حیاتی است.
- برای سیستم‌های گیمینگ، فن‌ها را در بایوس روی حالت aggressive قرار دهید.
بخش ۱۹: جمع‌بندی
تنظیم دقیق BIOS/UEFI، پلی بین سخت‌افزار و سیستم‌عامل است.
با شناخت گزینه‌ها، پایدارسازی سیستم و حتی بهینه‌سازی عملکرد، می‌توانید حداکثر قدرت سیستم خود را بگیرید.
